Leren en werken in bibliotheken en mediatheken

Hans Roes

Hoofdstuk 7 van 'Educause 2001: an EDU Odyssey. ICT en hoger onderwijs in de Verenigde Staten', SURF 2002, zie ook http://www.edusite.nl/edusite/subsites/9042

'Libraries must be part of the fabric of the new electronic infrastructure that is emerging. Access to the content, the services, and the organization of information is essential to teaching, learning, and inquiry at all levels of the educational systems, as well as to society at large' [1]

De Nederlandse situatie

De actuele situatie in Nederland met betrekking tot de mogelijke bijdrage van bibliotheken en mediatheken (in het vervolg wordt alleen de term bibliotheken gebruikt - ruim opgevat als organisaties die een breed scala aan informatiedragers, van print tot multimediaal, selecteren, ontsluiten en op een geïntegreerde wijze aanbieden) aan onderwijsvernieuwing kan als volgt worden samengevat:

Enkele uitzonderingen daargelaten, worstelen veel bibliotheken vooral met de vraag hoe hun specifieke expertise een concrete bijdrage aan onderwijsvernieuwing kan leveren.
Er lijkt echter sprake te zijn van een begin van de herontdekking van de mogelijkheden van bibliotheken. Daarbij wordt in eerste instantie vooral gekeken naar taken die in het verlengde liggen van de klassieke bibliotheektaken: selectie en kwaliteitsbewaking van bronnen, het beheer en de ontsluiting van (digitale) onderwijsmaterialen.
De discussie over de mogelijke rol van bibliotheken in onderwijsvernieuwing is echter nog zeer versnipperd en incidenteel en vindt op allerlei niveaus plaats. Op tal van plekken is sprake van concrete samenwerking, maar structuur ontbreekt. Nog maar weinig instellingen kennen een duidelijke koppeling tussen onderwijsbeleid en bibliotheekbeleid. Ook ontbreekt een duidelijke visie op de ontwikkeling van het bibliotheekvak in relatie tot onderwijsvernieuwing.
Het besef groeit dat digitaal onderwijsmateriaal specifieke juridische consequenties heeft. Er worden wel licenties afgesloten met content-leveranciers. Het materiaal dat instellingen zelf produceren verdient echter ook adequate bescherming. Op deze gebieden zijn er gedachten over de ontwikkeling van rights management systemen - deze bewaken het rechtmatig gebruik van materialen en verzorgen de financiële afhandeling richting houders van rechten - al dan niet geïntegreerd met content management systemen. Ook krijgen instellingen te maken met regels voor de verdeling van schaarse infrastructuur die beschrijven welk gebruik van faciliteiten is toegestaan. Regels op het laatste gebied kunnen weer op gespannen voet staan met privacy. Beleidsontwikkeling op dit gebied staat nog in de kinderschoenen en komt zeer gefragmenteerd tot stand.
Integratie van allerlei systemen - bibliotheeksystemen, digitale leeromgevingen, administratieve systemen - op het niveau van de docent en student via portals, komt in de komende jaren prominent op de agenda. Dit biedt de gelegenheid om juist nu tot integrale beleidsaanpak te komen van onderwijs en bibliotheek.
Waar studenten te maken gaan krijgen met toegang tot grote hoeveelheden heterogene informatiebronnen zal bibliotheekinstructie evolueren in de richting van training in informatievaardigheden en meer gekoppeld worden met actuele leerprocessen. Informatievaardige studenten - in de Verenigde Staten wordt de bredere term 'information literacy' gebruikt – herkennen de behoefte aan informatie om een probleem op te lossen, vertalen deze behoefte in een zoekstrategie op geschikte bronnen, beoordelen de resultaten van hun zoekacties, en passen de nieuw verworven kennis succesvol toe.

Ervaringen tijdens Educause 2001

De algemene indruk die Educause 2001 achterlaat is dat de bovenbeschreven kenmerken ook in hoge mate typerend zijn voor de Amerikaanse situatie. Het gegeven dat het congres voor het eerst een afzonderlijke 'libraries track' kende is illustratief voor de herontdekking van de rol van de bibliotheek in onderwijs(vernieuwing). Voorheen kwam de bibliotheek aan bod binnen de meer algemene track'information systems'. Illustratief is ook de technische benadering die de lezingen in deze track kenmerkten. Dat het op de juiste wijze inbedden van de technologie vooral dient om de achterliggende strategische en onderwijs- en leerdoelen te bereiken is nog nauwelijks doorgedrongen.

Een interessant voorbeeld in dit verband is de University of Richmond [2], waar de nieuwbouwplannen van de bibliotheek duidelijk in het verlengde liggen van de strategie van de universiteit als geheel en waar men de bibliotheek wil uitbouwen tot het intellectuele en sociale zwaartepunt van de campus. Deze optiek sluit aan bij de ontwikkelingen op het gebied van open learning centres. Daar staat tegenover dat de toekomstvisie van de bibliotheek van de University of Richmond vooral technologisch bepaald lijkt. In een gepresenteerde video die de toekomstvisie verbeeldde, domineerde een alles kunnend gadget genaamd 'The Connector'.

Een duidelijke trend is de toenemende concurrentie voor bibliotheken vanuit de commerciële hoek: leveranciers van e-books als Questia, aanbieders van standaard digitale leeromgevingen als WebCT die overeenkomsten met content-leveranciers afsluiten. Deze competitie is al merkbaar in het Verenigd Koninkrijk en bereikt in 2002 ongetwijfeld het vasteland van Europa. De uitdaging voor bibliotheken is om meer vanuit services te denken in plaats van collecties. Bibliotheken zijn niet altijd betrokken bij de ontwikkeling van content management systemen, zoals de open verzameling van digitale leermiddelen Merlot [3]. Een ander voorbeeld, waar bibliotheken wel bij betrokken zijn, is GEM, Gateway to Educational Materials [4]. Op het gebied van rights management systemen werden tijdens het congres geen concrete voorbeelden aangetroffen.

Meer hoopgevend is een opmerking van John Seely Brown [5], tot voor kort directeur van Xerox PARC, die de afsluitende lezing verzorgde. Hij wijst op een rol voor bibliotheken in het ondersteunen van gemeenschappen. In deze visie combineren bibliotheken de beste aspecten uit de reële en virtuele wereld: 'Libraries are the meeting place for teachers and students outside class'.

Nieuwe ontwikkelingen zijn er vooral op het gebied van information literacy, digitale portfolio's en e-books. Voor wat betreft information literacy kan geconstateerd worden dat bibliotheken in de Verenigde Staten voorop lopen in het definiëren van competenties, en pogingen in het werk stellen deze te relateren aan accreditatie-processen. Op deze wijze wordt information literacy een verplicht onderdeel binnen de curricula. Tegelijkertijd is er nog volop debat over de scope van het begrip en de vraag hoe trainingen in informatievaardigheden te koppelen op cursusniveau.

Van digitale portfolio's waren praktijkvoorbeelden te zien. Deze voorbeelden wijzen vooralsnog in de richting van een instrument voor student en mentor om de competentie-ontwikkeling te sturen. Ook worden portfolio's ingezet bij sollicitaties, waardoor werkgevers een veel rijkere indruk krijgen van de competenties van potentiële werknemers. Er wordt nog weinig nagedacht over een mogelijke bredere inzet van portfolio's binnen lerende organisaties. In deze visie bouwen studenten voort op (onderdelen van) portfolio's van hun voorgangers in het proces van kennisverwerving en –constructie. Portfolio's gaan dan deel uitmaken van het kennismanagement binnen de instelling. Overigens staat deze toepassing van portfolio's, en de rol van de bibliotheek daarbij, nog volop ter discussie.

E-books worden naar verwachting komend voorjaar in Europa op de markt gebracht. Opvallend is dat de markt voor deze producten nog niet stabiel is: standaarden ontbreken, waardoor ze nauwelijks te gebruiken zijn voor andere onderwijsmaterialen zoals syllabi en readers; de beschikbare content is nog marginaal en duur, met name vanwege koudwatervrees bij uitgevers; studenten geven de voorkeur aan papieren boeken; er zijn nog geen duidelijke voorbeelden van projecten waaruit de onderwijskundige meerwaarde van e-books blijkt.

Veel aandacht was er voor portals die op het niveau van student en docent een veelheid van verschillende services integreren, zowel op de desktop als op de handheld. Deze integratie kan alleen succesvol tot stand worden gebracht door samenwerking van onderdelen van de universitaire organisatie die nu nog vaak langs elkaar heen werken. Dit vereist dat de persoonlijke informatiebehoeften van studenten en docenten het uitgangspunt vormen, in plaats van de nadruk te leggen op de functies van afzonderlijke systemen.

Aanbevelingen

Vertrekkend vanuit het onderwijsbeleid van de instellingen dienen bibliotheken uitgedaagd te worden een bijdrage te leveren aan innovatieve leeromgevingen, zowel in fysieke als in virtuele zin. Beleidsmakers dienen daartoe ambitieuze doelstellingen te formuleren ten aanzien van integratie van processen, standaardisatie en bibliotheekfuncties. Kapitaliseer daarbij op de investeringen die de afgelopen tien jaar zijn gedaan in de ontwikkeling van digitale bibliotheken.
Stimuleer de samenwerking tussen verschillende deskundigheden - op het gebied van technologie, administratie, onderwijskunde en bibliotheek - binnen, tussen en over de instellingen - zowel universiteiten als HBO's. Doe dat niet voortbouwend op klassieke structuren, maar vanuit de strategische doelstellingen met betrekking tot onderwijsvernieuwing. Alleen op deze wijze kunnen de voorziene portals, die immers een heterogeen scala van systemen dienen te integreren, gerealiseerd worden.
Er dient meer aandacht te komen voor de beleidsmatige en juridische aspecten van het gebruik van leeromgevingen, de verdeling van schaarse infrastructuur, de toegankelijkheid van informatiebestanden en de bescherming van zelf ontwikkeld materiaal. Een eerste stap op dit gebied is het bijeenbrengen van informatie en expertise, bijvoorbeeld naar analogie van ACUPA, de Association of College and University Policy Administrators [6].

Noten

[1] Brian L. Hawkins (President of Educause), 'Information Access in the Digital Era', Educause Review, September / October 2001.

[2] James Rettig en Ellen J. Waite-Franzen, It's 2011: Do You Know Where Your Information Is? ? – verslag door Hans Roes, http://www.edusite.nl/edutrip2001/overig/9582; - verslag door een onbekende auteur, http://www.edusite.nl/edutrip2001/overig/9609.

[3] Zie http://www.merlot.org/.

[4] Zie http://www.thegateway.org/.

[5] John Seely Brown, The Social Life of Information - Learning in the Digital Age, http://www.educause.edu/asp/doclib/abstract.asp?ID=EDU0145.

[6] Zie http://www.inform.umd.edu/CampusInfo/Committees/Assoc/ACUPA/.